मटण बंदीमुळे वाद पेटला: छत्रपती शिवाजी महाराज मांसाहारी होते का?

छत्रपती शिवाजी महाराज मांसाहारी होते का?

मुंबई: महाराष्ट्रातील अनेक महानगरपालिकांनी येत्या १५ ऑगस्ट, स्वातंत्र्य दिनी मांस विक्रीवर बंदी घालण्याचा निर्णय घेतला आहे. या निर्णयावरून राजकीय आणि सामाजिक वर्तुळातून तीव्र प्रतिक्रिया उमटत आहेत. स्वातंत्र्य दिनी नागरिकांच्या खाण्याच्या स्वातंत्र्यावर गदा आणली जात असल्याचा आरोप करत अनेक पक्ष आणि संघटनांनी या बंदीचा निषेध केला आहे. या सर्व गदारोळात, ठाकरे गटाचे खासदार संजय राऊत यांनी एका वेगळ्याच चर्चेला तोंड फोडले आहे.

या निर्णयावर टीका करताना राऊत म्हणाले, “छत्रपती शिवाजी महाराज आणि त्यांचे मावळे काही वरण-भात-तूप खाऊन युद्धावर जात नव्हते. ते चांगला मांसाहार करायचे. बाजीराव पेशवेही मांसाहार करायचे. त्याशिवाय युद्ध लढता येत नाही. सीमेवरील सैनिकांनाही मांसाहार करावा लागतो.”

राऊत यांच्या या विधानामुळे, ‘छत्रपती शिवाजी महाराज मांसाहारी होते का?’ हा जुना प्रश्न पुन्हा एकदा ऐरणीवर आला आहे. या वादाच्या पार्श्वभूमीवर, ऐतिहासिक पुरावे आणि नोंदी काय सांगतात, याचा घेतलेला हा आढावा.

छत्रपती शिवरायांच्या आहाराबद्दल थेट ऐतिहासिक नोंदी

छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या आहाराबद्दल इतिहासात काही थेट नोंदी आढळतात, मात्र त्या मर्यादित आहेत.

• आग्र्यातील कैद: जेव्हा महाराज औरंगजेबाच्या कैदेत आग्र्याला होते, तेव्हा ते दिवसातून केवळ एकदाच जेवत असत आणि बहुतांशी फळे किंवा सुकामेवा खात असत, असे उल्लेख ऐतिहासिक पत्रांमध्ये सापडतात. या काळात त्यांनी मांसाहार केल्याचा कोणताही थेट उल्लेख नाही.
• फ्रेंच प्रवाशाची नोंद: शिवरायांच्या काळात महाराष्ट्रात प्रवास केलेल्या फ्रेंच प्रवासी थेवेनॉट याने महाराजांची प्रत्यक्ष भेट घेतली नसली तरी, त्याने अनेक मराठा सरदारांकडून महाराजांच्या जीवनशैलीची माहिती घेतली होती. त्याने नोंदवले आहे की, ‘शिवाजी महाराज दिवसातून एकदाच जेवण करत आणि त्यातही फळांना अधिक प्राधान्य देत.’

या दोन्ही प्रमुख नोंदींमध्ये महाराजांनी मांसाहार केल्याचा स्पष्ट उल्लेख आढळत नाही.

मांसाहाराबद्दलचे अप्रत्यक्ष पुरावे आणि संदर्भ

थेट पुरावे नसले तरी, शिवकाळात मांसाहार निषिद्ध नव्हता आणि तो समाजाचा भाग होता, हे दर्शवणारे अनेक अप्रत्यक्ष पुरावे आणि संदर्भ उपलब्ध आहेत.

• रायगडावरील इंग्रज अधिकारी: महाराजांच्या राज्याभिषेकाच्या वेळी इंग्रज अधिकारी हेन्री ऑक्झेंडन रायगडावर उपस्थित होता. गडावरील लोकांचे मुख्य अन्न डाळ-तांदळाची लोण्यात बनवलेली खिचडी असल्याचे त्याने नोंदवले आहे. मात्र, जेव्हा हे अन्न आपल्या पचनी पडत नसल्याचे हेन्रीने सांगितले, तेव्हा महाराजांनी तात्काळ त्याच्यासाठी बकऱ्याच्या मांसाची व्यवस्था केली. हेन्री आणि त्याच्या दोन सहकाऱ्यांसाठी रोज अर्ध्या बकऱ्याचे मांस पोहोचवले जात असे. यावरून हे स्पष्ट होते की, राज्याभिषेकासारख्या मंगल प्रसंगीही रायगडावर मांसाहार उपलब्ध होता आणि महाराजांनी पाहुण्यांच्या आहाराची काळजी घेतली होती.
• कुलदेवतेचा नैवेद्य: भोसले घराण्याची कुलदेवता तुळजापूरची भवानी माता आहे. देवीला बकऱ्याचा नैवेद्य दाखवण्याची परंपरा पूर्वापार चालत आली आहे. परंपरेनुसार, नैवेद्य दाखवल्यानंतर तो प्रसाद म्हणून ग्रहण केला जातो. यावरून भोसले घराण्यात मांसाहाराची प्रथा होती आणि महाराजही प्रसाद म्हणून तो ग्रहण करत असावेत, असा एक अनुमान इतिहासकार लावतात. प्रतापगडावरील भवानी मातेच्या पूजेसाठी महाराजांनी बळी देण्याची सोय करून ठेवली होती, याचे उल्लेखही कागदपत्रांमध्ये आढळतात.
• शाहू महाराजांचा आदेश: छत्रपती घराण्यातील राजर्षी शाहू महाराजांनी एक आदेश काढल्याची नोंद सापडते. त्यात म्हटले आहे की, “आमचे घराण्यात पूर्वापार आदिवत कुलस्वामिनी देवी असलेने व श्री देवीचे मुख्य भक्ष मांसाहारी असल्याने आमचे घराण्यात जेव्हा जेव्हा धार्मिक विधी केले जातील त्यावेळी पुलावा हे मुख्य पक्वान्न करण्याची तजवीज यापुढे होत जावी.” यावरून छत्रपती घराण्यात मांसाहाराची परंपरा किती खोलवर रुजलेली होती, याचा अंदाज येतो.

निष्कर्ष

एकंदरीत, उपलब्ध ऐतिहासिक पुराव्यांचा विचार करता, छत्रपती शिवाजी महाराजांनी स्वतः मांसाहार केल्याची कोणतीही थेट आणि निःसंदिग्ध नोंद सापडत नाही. त्यांच्या आहाराच्या थेट नोंदी या फलाहार आणि साध्या जेवणाकडे निर्देश करतात.

मात्र, त्याच वेळी हेही तितकेच खरे आहे की, त्यांच्या काळात समाजात आणि अगदी राजघराण्यातही मांसाहार वर्ज्य नव्हता. रायगडावर पाहुण्यांसाठी मांसाची सोय करणे, कुलदेवतेच्या नैवेद्याची परंपरा आणि छत्रपती घराण्यातील पूर्वापार चालत आलेले कुलाचार हे सर्व शिवकाळात मांसाहार प्रचलित असल्याचे दर्शवतात.

सरतेशेवटी, छत्रपती शिवाजी महाराजांनी मराठी मनात स्वातंत्र्याची जी ज्योत पेटवली आणि रयतेचे जे कल्याणकारी स्वराज्य स्थापन केले, त्यापुढे त्यांच्या आहाराचा विषय अत्यंत गौण ठरतो. त्यांचे शौर्य, पराक्रम आणि दूरदृष्टी हीच त्यांची खरी ओळख आहे आणि तीच पिढ्यानपिढ्या प्रेरणा देत राहील.