काठमांडू: नेपाळमध्ये तरुणांनी केलेल्या ऐतिहासिक आंदोलनानंतर पंतप्रधान के. पी. शर्मा ओली यांच्या सरकारला राजीनामा द्यावा लागला असून, संपूर्ण देश लष्कराच्या नियंत्रणाखाली गेला आहे. सोशल मीडियावरील बंदीच्या विरोधात सुरू झालेल्या या आंदोलनाने आता संपूर्ण देशात सत्तापालट घडवला आहे. या क्रांतीमागे रॅपर आणि काठमांडूचे महापौर बालेन शाह व ‘हामी नेपाल’ संघटनेचे संस्थापक सुदान गुरुंग हे दोन मास्टरमाइंड असल्याची चर्चा जगभरात सुरू आहे.
आंदोलनाची ठिणगी: सोशल मीडिया बंदी
नेपाळ सरकारने ४ सप्टेंबर रोजी फेसबुक, व्हॉट्सॲप, ट्विटरसह २६ सोशल मीडिया ॲप्सवर नोंदणी न केल्याने बंदी घातली. हा निर्णय आंदोलनासाठी केवळ एक ‘ट्रिगर पॉईंट’ ठरला. सरकारच्या भ्रष्टाचारामुळे, पंतप्रधान ओली यांची चीनसोबत वाढलेली जवळीक आणि सामान्य जनता गरिबीत जगत असताना मंत्र्यांच्या मुलांची आलिशान जीवनशैली यांमुळे तरुणांमध्ये आधीपासूनच प्रचंड असंतोष होता. सोशल मीडिया बंदीच्या निर्णयामुळे हा असंतोष उफाळून आला आणि ८ सप्टेंबर रोजी ‘जेन-झी’ (Gen-Z) म्हणून ओळखली जाणारी तरुण पिढी रस्त्यावर उतरली.
पडद्यामागील नायक: सुदान गुरुंग
या आंदोलनाचे नियोजन करण्यामागे सुदान गुरुंग आणि त्यांची ‘हामी नेपाल’ (अर्थ: आम्ही नेपाळी) ही एनजीओ होती. पूर्वाश्रमीचा इव्हेंट ऑर्गनायझर असलेल्या गुरुंगने आंदोलनाला एका सुनियोजित स्वरूप दिले.
- आंदोलनाचे नियोजन: ‘हामी नेपाल’ने व्हीपीएन (VPN) चा वापर करून इंस्टाग्राम आणि डिस्कॉर्डसारख्या प्लॅटफॉर्मवरून तरुणांना एकत्र येण्याचे आवाहन केले.
- ‘हाऊ टू प्रोटेस्ट’ व्हिडिओ: सुदान गुरुंगने स्वतः ‘हाऊ टू प्रोटेस्ट’ नावाचा व्हिडिओ बनवून आंदोलकांना शाळेच्या गणवेशात, बॅग आणि पुस्तके घेऊन शांततेत एकत्र येण्यास सांगितले.
- संघटनात्मक बांधणी: सुरुवातीला भूकंपग्रस्तांसाठी काम करणाऱ्या ‘हामी नेपाल’ने हळूहळू विद्यार्थ्यांच्या प्रश्नांवर आवाज उठवत तरुणांमध्ये लोकप्रियता मिळवली. ‘Youth Against Corruption’ (भ्रष्टाचाराविरोधात तरुण) हे बॅनर घेऊन आंदोलक रस्त्यावर उतरले, ज्याची संपूर्ण आखणी गुरुंगने केली होती.
आंदोलनाचा चेहरा: बालेन शाह
या आंदोलनाला खरा जोर मिळाला तो काठमांडूचे लोकप्रिय महापौर आणि रॅपर बालेन शाह यांच्या पाठिंब्यामुळे.
- रॅपर ते महापौर: बालेन शाह हे व्यवसायाने सिव्हिल इंजिनियर असले तरी, सरकार आणि व्यवस्थेवर टीका करणाऱ्या रॅप गाण्यांमुळे ते तरुणांमध्ये प्रचंड लोकप्रिय झाले. याच लोकप्रियतेच्या जोरावर ते २०२२ मध्ये कोणत्याही पक्षाच्या पाठिंब्याशिवाय काठमांडूचे महापौर म्हणून निवडून आले.
- भ्रष्टाचाराविरोधात लढा: महापौर झाल्यावर त्यांनी भ्रष्टाचाराविरोधात ‘झिरो टॉलरन्स’ धोरण राबवले आणि थेट पंतप्रधान ओली यांच्यावर भ्रष्टाचाराचे आरोप करत त्यांना आव्हान दिले.
- एक निर्णायक पोस्ट: आंदोलनाच्या आदल्या दिवशी, ७ सप्टेंबर रोजी, बालेन शाह यांनी एक फेसबुक पोस्ट केली. त्यांनी लिहिले, “उद्याची रॅली स्पष्टपणे जेन-झीची आहे. माझा या आंदोलनाला पूर्ण पाठिंबा आहे.” त्यांच्या या एका पोस्टला लाखो लाईक्स आणि हजारो शेअर्स मिळाले, ज्यामुळे आंदोलकांना मोठे बळ मिळाले.
सध्याची परिस्थिती आणि भविष्यातील शक्यता
‘जेन-झी’ आंदोलकांनी केलेल्या तीव्र आंदोलनामुळे पंतप्रधान के. पी. शर्मा ओली यांना राजीनामा द्यावा लागला. आंदोलकांनी पंतप्रधानांच्या घरात आणि संसदेत घुसून गोंधळ घातला. या सत्तापालटानंतर आता नेपाळमध्ये अंतरिम पंतप्रधान म्हणून बालेन शाह यांच्या नावाची जोरदार मागणी होत आहे.
थोडक्यात, या आंदोलनाचा चेहरा ‘जेन-झी’ असले तरी, एका इव्हेंट ऑर्गनायझरचा अनुभव वापरून आंदोलनाची व्यूहरचना करणारे सुदान गुरुंग आणि आपल्या लोकप्रियतेने तरुणांना रस्त्यावर उतरवणारे बालेन शाह हेच या क्रांतीचे खरे सूत्रधार मानले जात आहेत.