ऐतिहासिक क्षण: छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या १२ किल्ल्यांना युनेस्कोचा जागतिक वारसा दर्जा
मुंबई: तमाम महाराष्ट्रासाठी आणि जगभरातील शिवप्रेमींसाठी अत्यंत आनंदाची आणि अभिमानाची बातमी आहे. छत्रपती शिवाजी महाराज यांच्या शौर्याचे आणि मराठा साम्राज्याच्या इतिहासाचे साक्षीदार असलेल्या १२ किल्ल्यांना युनेस्कोच्या जागतिक वारसा स्थळांच्या यादीत स्थान मिळाले आहे. शुक्रवारी रात्री मुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस यांनी ट्विटरद्वारे ही गौरवास्पद माहिती दिली. या निर्णयामुळे शिवरायांच्या स्वराज्याचा वैभवशाली इतिहास आता जागतिक स्तरावर पोहोचणार आहे.
‘मराठा लष्करी भूप्रदेश’ म्हणून गौरव
पॅरिसमध्ये झालेल्या जागतिक वारसा समितीच्या ४७ व्या अधिवेशनात हा महत्त्वपूर्ण निर्णय घेण्यात आला. ‘मराठा लष्करी भूप्रदेश’ (Maratha Military Landscapes of India) या संकल्पनेअंतर्गत महाराष्ट्रातील ११ किल्ले आणि तामिळनाडूतील जिंजी किल्ल्याचा या यादीत समावेश करण्यात आला आहे. या किल्ल्यांचे सामरिक स्थापत्य, गनिमी काव्याचे युद्धतंत्र आणि अद्वितीय वैश्विक मूल्य या निकषांवर ही निवड करण्यात आली. विशेषतः, किल्ल्यांचे ‘माची स्थापत्य’ (गडाच्या सुरक्षिततेसाठी आणि युद्धकौशल्यासाठी केलेली रचना) हे मराठा स्थापत्यशास्त्राचे वैशिष्ट्यपूर्ण अंग मानले गेले, जे जगातील इतर कोणत्याही किल्ल्यांमध्ये आढळत नाही.
युनेस्कोच्या यादीत आतापर्यंत भारतातील ४३ वारसा स्थळे होती. त्यात महाराष्ट्रातील अजिंठा-वेरूळची लेणी, छत्रपती शिवाजी महाराज टर्मिनस, व्हिक्टोरियन अँड आर्ट डेको एन्सेम्बल आणि एलिफंटा लेणी यांचा समावेश होता. आता या १२ किल्ल्यांच्या समावेशाने महाराष्ट्राच्या शिरपेचात आणखी एक मानाचा तुरा रोवला गेला आहे.
जागतिक वारसा यादीत समाविष्ट झालेले किल्ले:
- रायगड: स्वराज्याची राजधानी आणि महाराजांच्या राज्याभिषेकाचा साक्षीदार.
- राजगड: स्वराज्याची पहिली राजधानी.
- शिवनेरी: छत्रपती शिवाजी महाराजांचे जन्मस्थान.
- प्रतापगड: अफझलखानाच्या वधाचा पराक्रमी साक्षीदार.
- पन्हाळा: सिद्धी जोहरच्या वेढ्यातून महाराजांच्या सुटकेचा साक्षीदार.
- लोहगड: सुरतेच्या लुटीचा खजिना ठेवलेले ठिकाण.
- साल्हेर: महाराष्ट्रातील सर्वात उंच किल्ला आणि महत्त्वाच्या युद्धांचे केंद्र.
- सिंधुदुर्ग: महाराजांनी बांधलेला सागरी स्थापत्याचा उत्कृष्ट नमुना.
- विजयदुर्ग: मराठा आरमाराचे पहिले केंद्र.
- सुवर्णदुर्ग: मराठा आरमाराची राजधानी म्हणून ओळख.
- खांदेरी: महाराजांनी बांधलेला शेवटचा किल्ला.
- जिंजी (तामिळनाडू): स्वराज्याची तिसरी राजधानी.
निवडीमागील प्रदीर्घ प्रयत्न
या किल्ल्यांना जागतिक वारसा दर्जा मिळावा यासाठी २०१६-१७ पासून प्रयत्न सुरू होते. माजी खासदार संभाजीराजे छत्रपती यांनी दिलेल्या माहितीनुसार, आंतरराष्ट्रीय तज्ज्ञांना महाराष्ट्रात आमंत्रित करून गडकोटांची माहिती देण्यात आली होती. या प्रक्रियेत डॉ. शिखा जैन यांचे मुख्य सल्लागार म्हणून मोलाचे योगदान लाभले. महाराष्ट्र शासनाने केंद्र सरकारच्या माध्यमातून हा प्रस्ताव युनेस्कोकडे सादर केला होता, ज्याला अखेर यश आले.
जागतिक दर्जा मिळाल्याचा फायदा काय?
युनेस्कोकडून थेट निधी मिळत नसला तरी, जागतिक वारसा स्थळ म्हणून घोषित झाल्यामुळे या किल्ल्यांच्या जतन आणि संवर्धनासाठी आंतरराष्ट्रीय स्तरावर मदत मिळवणे सोपे होईल. जगभरातील कंपन्या आणि संस्था संवर्धनासाठी पुढे येऊ शकतात. तसेच, जागतिक पर्यटन नकाशावर हे किल्ले आल्याने पर्यटनाला मोठी चालना मिळेल आणि महाराष्ट्राच्या ऐतिहासिक वैभवाची कीर्ती सर्वदूर पसरेल.
संभाजीराजे छत्रपती यांनी या निर्णयाचे स्वागत करतानाच, सरकारने या गडकोटांच्या संवर्धनासाठी योग्य निधीची तरतूद करून विकासाची दिशा ठरवावी, अशी अपेक्षा व्यक्त केली आहे. हा गौरव महाराष्ट्रासाठी अभिमानास्पद असला तरी, शिवरायांच्या सर्वच किल्ल्यांचे जतन करणे हे प्रत्येकाचे कर्तव्य आहे.