मॉस्को/टोकियो: रशियाच्या अतिपूर्वेकडील कामचटका द्वीपकल्पात आज सकाळच्या सुमारास ८.७ रिश्टर स्केल तीव्रतेच्या महाविनाशकारी भूकंपाने पृथ्वी हादरली. जमिनीखाली केवळ १९ किलोमीटर खोलीवर झालेल्या या भूकंपाने पॅसिफिक महासागर अक्षरशः खवळला असून, रशिया, जपान, अमेरिका (अलास्का, हवाई आणि पश्चिम किनारा) आणि गुआमसह संपूर्ण पॅसिफिक क्षेत्राला त्सुनामीचा गंभीर इशारा देण्यात आला आहे. या भूकंपाचे केंद्र असलेल्या ‘रिंग ऑफ फायर’ या क्षेत्रातील भूगर्भीय हालचालींमुळे निर्माण झालेल्या या नैसर्गिक आपत्तीने संपूर्ण जगाची चिंता वाढवली आहे.
रशियाला भूकंपाचा तडाखा आणि तात्काळ परिणाम
आज सकाळी झालेल्या या भूकंपाचा केंद्रबिंदू रशियाच्या पेट्रोपावलोव्स्क-कामचात्स्की शहरापासून सुमारे २५ किलोमीटर अंतरावर होता. भूकंपाचे केंद्र जमिनीपासून केवळ १९ किलोमीटर खोलवर होते, ज्याला भूगर्भशास्त्रात ‘उथळ भूकंप’ (Shallow Earthquake) म्हटले जाते. असे भूकंप जमिनीच्या जवळ होत असल्याने ते अधिक विध्वंसक ठरतात आणि त्यामुळेच या भूकंपाची तीव्रता मोठ्या क्षेत्रावर जाणवली.
भूकंपानंतर लगेचच त्सुनामीच्या लाटा किनाऱ्यावर धडकू लागल्या. कामचटकाच्या काही भागांमध्ये ३ ते ४ मीटर (सुमारे १३ फूट) उंच लाटा उसळल्याचे दिसून आले. या तडाख्याने तेथील काही रस्ते, शाळा आणि नव्याने बांधण्यात आलेल्या विमानतळाच्या टर्मिनलचे नुकसान झाले आहे. सुदैवाने, अद्याप कोणतीही मोठी जीवितहानी झाल्याचे वृत्त नाही.
या धोक्याची तीव्रता पाहता, जपानने तातडीने उपाययोजना करत सुमारे ९ लाख नागरिकांना सुरक्षित ठिकाणी स्थलांतरित होण्याचे आदेश दिले आहेत. तर अमेरिकेच्या हवाई बेटांवरील बंदरं बंद करण्यात आली असून, नागरिकांना किनाऱ्यापासून दूर राहण्याचा सल्ला देण्यात आला आहे.
महाप्रलयकारी भूकंपामागील विज्ञान
कामचटका द्वीपकल्प हा भूगर्भशास्त्रीय दृष्ट्या अत्यंत सक्रिय प्रदेश आहे. हा प्रदेश पॅसिफिक प्लेट आणि ओखोत्स्क प्लेट या दोन मोठ्या भूगर्भीय पट्ट्यांच्या सीमेवर वसलेला आहे. आज झालेला भूकंप हा ‘मेगाथ्रस्ट’ प्रकारचा होता. जेव्हा एक टेक्टॉनिक प्लेट दुसऱ्या प्लेटच्या खाली सरकते (या प्रक्रियेला सबडक्शन म्हणतात), तेव्हा प्रचंड दाब निर्माण होतो आणि तो दाब ऊर्जेच्या रूपात बाहेर पडतो, ज्यामुळे ‘मेगाथ्रस्ट’ भूकंप होतो. हे भूकंप समुद्रात होत असल्याने यानंतर महाकाय त्सुनामीचा धोका सर्वाधिक असतो.
पृथ्वीचा पृष्ठभाग हा अशा १२ मोठ्या टेक्टॉनिक प्लेट्सवर वसलेला आहे. या प्लेट्स दरवर्षी काही मिलिमीटरच्या गतीने सतत सरकत असतात. जेव्हा या सरकणाऱ्या प्लेट्स एकमेकांना घासतात, एकमेकांवर आदळतात किंवा एकमेकांच्या खाली जातात, तेव्हा प्रचंड ऊर्जा निर्माण होते आणि तीच भूकंपाच्या रूपात जमिनीवर जाणवते.
काय आहे ‘रिंग ऑफ फायर’?
ज्या ठिकाणी हा भूकंप झाला, तो प्रदेश ‘रिंग ऑफ फायर’ (Ring of Fire) म्हणून ओळखला जातो. हे नाव या प्रदेशाच्या ज्वालामुखी आणि भूकंपाच्या प्रचंड सक्रियतेमुळे पडले आहे.
- व्याप्ती: रिंग ऑफ फायर हे पॅसिफिक महासागराच्या सभोवताली घोड्याच्या नालाच्या आकाराचे, सुमारे ४०,००० किलोमीटर लांबीचे एक क्षेत्र आहे. याला ‘सर्कम-पॅसिफिक बेल्ट’ असेही म्हणतात.
- सक्रियता: जगातील ९०% भूकंप आणि ७५% पेक्षा जास्त सक्रिय ज्वालामुखी याच पट्ट्यात आहेत. येथे ४०० पेक्षा जास्त सक्रिय ज्वालामुखी आढळतात.
- अंतर्भूत देश: या क्षेत्रात दक्षिण अमेरिकेपासून उत्तर अमेरिका, कॅनडा, रशिया, जपान, फिलिपिन्स, इंडोनेशिया, न्यूझीलंड आणि अंटार्क्टिकापर्यंतचे अनेक देश येतात.
- सक्रियतेचे कारण: पॅसिफिक प्लेट ही जगातील सर्वात मोठी टेक्टॉनिक प्लेट आहे. ती सतत तिच्या आजूबाजूच्या लहान प्लेट्सच्या खाली किंवा वर सरकत असते. या सततच्या घर्षण आणि हालचालींमुळे या संपूर्ण प्रदेशात मोठ्या प्रमाणात ऊर्जा बाहेर पडते, ज्यामुळे भूकंप आणि ज्वालामुखीचा उद्रेक होतो.
ऐतिहासिक संदर्भ आणि त्सुनामीचा धोका
कामचटका प्रदेशाला भूकंपाचा मोठा इतिहास आहे. १७३७ आणि १९५२ साली येथे विनाशकारी भूकंप झाले होते. विशेषतः १९५२ साली आलेला भूकंप ९.० रिश्टर स्केलचा होता आणि त्यानंतर आलेल्या त्सुनामीमुळे तब्बल २,३०० लोकांचा मृत्यू झाला होता.
समुद्राखाली भूकंप झाल्यावर त्सुनामी निर्माण होते कारण भूकंपाच्या धक्क्याने समुद्राचा तळ अचानक वर उचलला जातो किंवा खाली खचतो. यामुळे समुद्रातील प्रचंड पाणी विस्थापित होते आणि ऊर्जेची एक महाकाय लाट तयार होते. ही लाट किनाऱ्याकडे प्रचंड वेगाने प्रवास करते आणि किनाऱ्यावर आदळल्यावर विध्वंस घडवते.
सध्या, जगभरातील आपत्कालीन यंत्रणा सतर्क असून, पॅसिफिक क्षेत्रातील देशांमध्ये हाय अलर्ट जारी करण्यात आला आहे. अशा नैसर्गिक आपत्तींवर कोणताही ठोस उपाय नसला तरी, वैज्ञानिक माहितीच्या आधारे वेळीच सतर्कता बाळगणे आणि योग्य उपाययोजना करणे हाच एकमेव मार्ग आहे.