नवी दिल्ली: श्रावण महिन्याची चाहूल लागताच बाजारपेठांमध्ये रंगीबेरंगी राख्यांची गर्दी दिसू लागते आणि प्रत्येकाला आठवण येते ती भाऊ-बहिणीच्या पवित्र नात्याला समर्पित असलेल्या ‘रक्षाबंधन’ या सणाची. येत्या काही दिवसांवर आलेल्या या सणानिमित्त देशभरात उत्साहाचे वातावरण आहे. पण हा सण केवळ भाऊ-बहिणीच्या नात्यापुरता मर्यादित नाही. या एका रेशमी धाग्याला पौराणिक काळापासून ते भारताच्या स्वातंत्र्य संग्रामापर्यंतचा एक सामर्थ्यशाली आणि गौरवशाली इतिहास लाभला आहे.
महाराष्ट्रातील महत्त्व: नारळी पौर्णिमा आणि समुद्राशी असलेले नाते
महाराष्ट्रामध्ये रक्षाबंधन हे श्रावणी पौर्णिमेला ‘नारळी पौर्णिमा’ म्हणूनही मोठ्या उत्साहात साजरे केले जाते. विशेषतः राज्याच्या किनारपट्टी भागात आणि कोळी समाजामध्ये या दिवसाला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. पावसाळ्यात खवळलेल्या समुद्राला शांत करण्यासाठी आणि वरुण देवतेचा आशीर्वाद घेण्यासाठी कोळी बांधव समुद्राला सोन्याचा नारळ अर्पण करतात. या पूजेनंतरच ते मासेमारीसाठी आपल्या बोटी समुद्रात लोटतात. एका अर्थाने, समुद्राने आपले रक्षण करावे, हीच यामागील भावना असते. त्यामुळे महाराष्ट्रात रक्षाबंधनाचा सण हा केवळ भावाच्याच नव्हे, तर पालनकर्ता असलेल्या समुद्राच्या रक्षणाशी आणि त्याच्याकडून मिळणाऱ्या संरक्षणाशीही जोडला गेला आहे.
पौराणिक कथांमधील राखीचे मूळ
रक्षाबंधनाच्या उगमाच्या अनेक कथा पुराणांमध्ये आढळतात.
- इंद्र आणि शची: ‘भविष्य पुराणानुसार’ जेव्हा असुर आणि देवतांमध्ये युद्ध सुरू होते, तेव्हा असुरांचा राजा वृत्रासुर देवांवर वरचढ ठरत होता. त्यावेळी भयभीत झालेले देवराज इंद्र मदतीसाठी बृहस्पतींकडे गेले. तिथे इंद्राची पत्नी शची (इंद्राणी) हिने एका रेशमी धाग्याला मंत्रांनी अभिमंत्रित करून इंद्राच्या मनगटावर बांधले. या रक्षासूत्रामुळे इंद्राला युद्धात विजय मिळाला. हीच राखीची सर्वात पहिली कथा मानली जाते.
- राजा बळी आणि देवी लक्ष्मी: दानशूर राजा बळीने भगवान विष्णूंना आपल्यासोबत पाताळात राहण्यास वचनबद्ध केले होते. तेव्हा आपले पती वैकुंठात परत यावेत, यासाठी देवी लक्ष्मीने एका सामान्य स्त्रीचे रूप घेऊन राजा बळीला राखी बांधली आणि त्याला आपला भाऊ मानले. बहिणीला भेट म्हणून काय हवे, असे विचारताच देवी लक्ष्मीने भगवान विष्णूंना मागितले. बळीराजाने आपल्या बहिणीची इच्छा पूर्ण केली. त्या दिवसापासून हा सण साजरा केला जातो, असे मानले जाते.
ऐतिहासिक पानांमधील राखीचे महत्त्व
केवळ पुराणातच नव्हे, तर भारताच्या इतिहासातही राखीच्या धाग्याने महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली आहे.
- राणी कर्णावती आणि सम्राट हुमायून: इतिहासातील सर्वात प्रसिद्ध कथा म्हणजे चित्तोडची राणी कर्णावती यांची. जेव्हा गुजरातचा सुलतान बहादूर शाह याने चित्तोडवर आक्रमण केले, तेव्हा पतीच्या निधनानंतर हतबल झालेल्या राणी कर्णावतीने मुघल सम्राट हुमायूनला राखी पाठवून संरक्षणाची मागणी केली. हुमायूनने त्या राखीचा मान ठेवत तात्काळ आपली सेना चित्तोडच्या रक्षणासाठी पाठवली. जरी त्याला पोहोचायला उशीर झाला, तरी एका हिंदू राणीच्या रक्षणासाठी एका मुस्लिम सम्राटाने उचललेले हे पाऊल इतिहासात अजरामर झाले.
- सिकंदर आणि पोरस: असेही म्हटले जाते की, जेव्हा महान योद्धा सिकंदराने भारतावर आक्रमण केले, तेव्हा त्याची पत्नी रॉक्साना हिने राजा पोरस यांना राखी पाठवून युद्धात आपल्या पतीच्या जीवाला धोका न पोहोचवण्याचे वचन घेतले होते.
सामाजिक सलोख्याचे प्रतीक: रवींद्रनाथ टागोरांची ‘राखी’
आधुनिक भारताच्या इतिहासात रक्षाबंधनाचा सर्वात प्रभावी वापर गुरुदेव रवींद्रनाथ टागोर यांनी केला. १९०५ मध्ये जेव्हा ब्रिटिश सरकारने ‘फोडा आणि राज्य करा’ या नीतीनुसार बंगालची फाळणी करण्याचा निर्णय घेतला, तेव्हा टागोरांनी या निर्णयाला विरोध करण्यासाठी ‘राखी उत्सवा’चे आयोजन केले. त्यांनी हिंदू आणि मुस्लिमांना एकमेकांच्या हातावर राखी बांधून ऐक्य आणि सलोख्याचा संदेश दिला. या एका धाग्याने त्यांनी ब्रिटिश सरकारच्या विभाजनाच्या राजकारणाला चोख प्रत्युत्तर दिले.
या सर्व कथांवरून हेच सिद्ध होते की, रक्षाबंधन हा केवळ एक सण नाही, तर तो प्रेम, त्याग, संरक्षण आणि सामाजिक ऐक्याचा एक potente प्रतीक आहे. काळाच्या ओघात त्याचे स्वरूप बदलले असले तरी, त्यामागील पवित्र भावना आजही कायम आहे.