एअर इंडिया अपघात: मानवी चूक की तांत्रिक बिघाड? २६० प्रवाशांच्या मृत्यूने भारतीय विमान सुरक्षा व्यवस्थेवर प्रश्नचिन्ह
अहमदाबाद: हवाई प्रवास हा सर्वात सुरक्षित मानला जातो, पण १२ जून २०२५ रोजी या विश्वासाला मोठा धक्का बसला. अहमदाबादहून उड्डाण घेतल्यानंतर अवघ्या काही सेकंदातच एअर इंडियाच्या बोईंग ७८७-८ विमानाची दोन्ही इंजिनं बंद पडली. वैमानिकांचे नियंत्रण सुटले आणि ६०० फूट उंचीवरून विमान थेट एका हॉस्पिटलवर कोसळले. या भीषण दुर्घटनेत २६० प्रवासी आणि क्रू मेंबर्सचा दुर्दैवी मृत्यू झाला, तर जमिनीवर अनेक जण गंभीर जखमी झाले. या अपघातानंतर एकच प्रश्न निर्माण झाला आहे – ही चूक नेमकी कोणाची होती?
अपघाताचे रहस्य: कॉकपिटमधील ‘ते’ संभाषण
भारतीय विमान अपघात तपास संस्थेने (AAIB) सादर केलेल्या १५ पानी प्राथमिक अहवालाने या प्रकरणाला एक रहस्यमय वळण दिले आहे. अहवालानुसार, विमानाचे दोन्ही इंधन कटऑफ स्विच (Switches) एकाच वेळी ‘ऑफ’ स्थितीत आणले गेले होते, ज्यामुळे इंजिनला होणारा इंधन पुरवठा थांबला.
कॉकपिट व्हॉईस रेकॉर्डर (CVR) मध्ये वैमानिकांमधील एक धक्कादायक संभाषण नोंदवले गेले आहे.
- पहिला वैमानिक: “Why did he cut off?” (तू इंधन का बंद केलेस?)
- दुसरा वैमानिक: “I did not do so.” (मी नाही केले.)
हे संभाषण अत्यंत महत्त्वाचे आहे कारण इंधन कटऑफ स्विच चुकून किंवा अपघाताने बंद होणे जवळपास अशक्य आहे. या स्विचला एक विशेष लॉकिंग सिस्टीम असते; ते उचलून, खेचून मगच ‘ऑफ’ स्थितीत आणता येतात. दोन्ही वैमानिकांनी हे कृत्य केल्याचे नाकारल्यामुळे अनेक प्रश्न निर्माण झाले आहेत.
एअर इंडिया अपघाताची संभाव्य कारणे आणि तपास
या अपघातामागे अनेक शक्यता वर्तवण्यात येत आहेत, ज्यामुळे तपास अधिकच गुंतागुंतीचा झाला आहे:
- वैमानिकाची चूक: जाणीवपूर्वक किंवा नकळतपणे वैमानिकाकडून स्विच बंद झाले असावेत.
- मानसिक तणाव: वैमानिकांपैकी कोणीतरी मानसिक तणावाखाली हे कृत्य केले असावे का?
- तांत्रिक बिघाड: बोईंगच्या स्विच डिझाइनमध्ये किंवा विमानाच्या इलेक्ट्रॉनिक/सॉफ्टवेअर प्रणालीत काही दोष होता का?
या अपघातामुळे वैमानिकांच्या मानसिक आरोग्याचा मुद्दा ऐरणीवर आला आहे. मात्र, AAIB च्या अहवालात वैमानिकांनी जाणीवपूर्वक स्विच बंद केल्याचा कोणताही ठोस पुरावा मिळालेला नाही. एअरलाइन पायलट्स असोसिएशनने (ALPA-India) देखील पूर्ण तपास झाल्याशिवाय वैमानिकांना दोषी ठरवणे अन्यायकारक असल्याचे म्हटले आहे.
एअर इंडिया अपघातावर बोईंग आणि आंतरराष्ट्रीय प्रतिक्रिया
विशेष म्हणजे, अमेरिकेच्या विमान सुरक्षा संस्थेने (FAA) २०१८ मध्येच बोईंग ७८७ विमानांच्या इंधन स्विच लॉकिंग सिस्टीममध्ये दोष असण्याची शक्यता वर्तवणारी एक सल्लागार सूचना (Advisory) जारी केली होती. मात्र, बोईंगने अपघातानंतरही आपल्या स्विच डिझाइनला सुरक्षित म्हटले आहे.
या घटनेचे पडसाद आंतरराष्ट्रीय स्तरावर उमटले आहेत. दक्षिण कोरियाने आपल्या बोईंग ७८७ विमानांची तपासणी करण्याचे आदेश दिले आहेत, तर युरोपियन युनियन आणि कॅनडासारखे देशही या घटनेवर लक्ष ठेवून आहेत.
भारतीय सुरक्षा यंत्रणांच्या भूमिकेवर प्रश्न
या अपघाताने भारताच्या नागरी उड्डान महासंचालनालय (DGCA) आणि AAIB यांसारख्या संस्थांच्या कार्यक्षमतेवर गंभीर प्रश्न उभे केले आहेत. FAA ने २०१८ मध्ये सल्ला देऊनही DGCA ने त्यावर ठोस पावले का उचलली नाहीत, असा सवाल विचारला जात आहे. मृतांच्या कुटुंबीयांनी AAIB च्या अहवालावर तीव्र नाराजी व्यक्त केली आहे. केवळ दोन ओळींच्या संवादावरून वैमानिकांवर दोष ढकलून तांत्रिक बाबींकडे दुर्लक्ष केले जात असल्याचा आरोप त्यांनी केला आहे.
एअर इंडिया पुढे काय?
या अपघाताचे सत्य बाहेर येण्यासाठी आणि भविष्यातील दुर्घटना टाळण्यासाठी काही ठोस पावले उचलणे अत्यंत आवश्यक आहे:
- पारदर्शक तपास: ब्लॅक बॉक्समधील संपूर्ण डेटा आणि ऑडिओ सार्वजनिक करावा, जेणेकरून तपासात पारदर्शकता येईल.
- तांत्रिक सुधारणा: विमानाच्या स्विच डिझाइनमध्ये दोष असल्यास, बोईंगने त्यात तातडीने सुधारणा करणे आवश्यक आहे.
- मानसिक आरोग्य चाचणी: वैमानिकांची केवळ शारीरिकच नव्हे, तर मानसिक आरोग्य तपासणी दर सहा महिन्यांनी बंधनकारक करावी.
- प्रवाशांची जागरूकता: प्रवाशांनीही तिकीट बुक करताना एअरलाईनचे सुरक्षा रेकॉर्ड तपासावे आणि विमानात दिल्या जाणाऱ्या सुरक्षा सूचनांकडे गांभीर्याने लक्ष द्यावे.
हा अपघात केवळ एक दुर्घटना नसून, संपूर्ण विमान वाहतूक व्यवस्थेसाठी एक धोक्याची सूचना आहे. यातून धडा घेऊन आवश्यक बदल केल्यास आणि उत्तरदायित्व निश्चित केल्यास भविष्यात अशा घटना टाळता येतील. हा अपघात विसरण्यासाठी नाही, तर शिकण्यासाठी आहे.