अमरावती/नागपूर: सततच्या उलट्या, मळमळ, भूक न लागणे आणि तीव्र पोटदुखी… अमरावती जिल्ह्यातील एका १० वर्षीय मुलीला गेल्या तीन-चार महिन्यांपासून असह्य त्रास होत होता. अनेक डॉक्टरांना दाखवून, विविध चाचण्या करूनही तिच्या आजाराचे निदान होत नव्हते. अखेरीस, अमरावतीच्या बालरोग शस्त्रक्रिया तज्ज्ञांनी केलेल्या तपासणीत एक धक्कादायक वास्तव समोर आले. डॉक्टरांनी यशस्वी शस्त्रक्रिया करून तिच्या पोटातून तब्बल अर्धा किलो वजनाचा केसांचा गोळा बाहेर काढला. तिची केस खाण्याची सवयच तिच्या या जीवघेण्या त्रासाचे कारण ठरली होती.
हे प्रकरण ऐकायला विचित्र वाटत असले तरी, केस खाणे हा केवळ एक सवय नसून ‘ट्रायकोफेजिया’ नावाचा एक गंभीर मानसिक आजार आहे. या आजाराची लक्षणे, कारणे आणि त्यावरील उपाययोजनांबद्दल सविस्तर जाणून घेऊया.
अमरावती प्रकरण: पोटदुखीचे धक्कादायक कारण
पोटदुखीने हैराण झालेल्या या मुलीला तिचे कुटुंबीय अमरावतीच्या बालरोग तज्ज्ञ डॉ. उषा गजबिये यांच्याकडे घेऊन आले. सुरुवातीला डॉक्टरांनी तिच्याशी बोलून तिचा विश्वास संपादन केला. संवादादरम्यान, मुलीला गेल्या तीन ते चार वर्षांपासून स्वतःचे केस खाण्याची सवय लागल्याचे डॉक्टरांच्या लक्षात आले. घरच्यांची नजर चुकवून ती केस खायची. आई-वडिलांनी तिला अनेकदा समजावून पाहिले, पण तिची ही सवय सुटली नाही.
हे निदान होताच डॉक्टरांनी आवश्यक चाचण्या करून १७ जुलै रोजी मुलीवर शस्त्रक्रिया करण्याचा निर्णय घेतला. शस्त्रक्रियेदरम्यान तिच्या पोटाच्या आणि आतड्यांच्या भागात अडकलेला केसांचा भलामोठा पुंजका (हेअरबॉल) बाहेर काढण्यात आला, ज्याचे वजन सुमारे अर्धा किलो होते.
अमरावती ही काही पहिलीच घटना नाही!
केस खाण्याच्या आजारामुळे पोटात केसांचा गोळा तयार होण्याची ही पहिलीच घटना नाही. यापूर्वीही देशात अशी अनेक प्रकरणे समोर आली आहेत:
- छत्रपती संभाजीनगर: काही महिन्यांपूर्वी एका १५ वर्षीय मुलीच्या पोटातूनही केसांचा गोळा काढण्यात आला होता. या मुलीला स्वतःचे केस उपटून खाण्याची सवय होती, ज्यामुळे तिला लहान वयातच टक्कल पडले होते.
- बिहार, मुझफ्फरपूर: सात महिन्यांपूर्वी, एका ९ वर्षीय मुलीच्या पोटातून तब्बल एक किलो वजनाचा केसांचा गोळा डॉक्टरांनी बाहेर काढला. तिला वयाच्या तिसऱ्या वर्षापासूनच केस उपटून खाण्याची सवय होती.
काय आहे हा आजार? वैद्यकीय भाषेतील विश्लेषण
केस खाणे आणि उपटणे हे दोन वेगवेगळे पण एकमेकांशी जोडलेले मानसिक आजार आहेत.
- ट्रायकोटिलोमेनिया (Trichotillomania): या आजारात व्यक्तीला स्वतःचे केस उपटण्याची किंवा ओढण्याची तीव्र इच्छा होते. हा आजार ‘ऑब्सेसिव्ह कंपल्सिव्ह डिसऑर्डर’ (OCD) या प्रकारात मोडतो. केस ओढल्यामुळे मिळणारा आनंद किंवा तणावातून मिळणारी सुटका, यामुळे व्यक्ती हे कृत्य वारंवार करते.
- ट्रायकोफेजिया (Trichophagia): जेव्हा ट्रायकोटिलोमेनियाग्रस्त व्यक्ती उपटलेले केस खाऊ लागते, तेव्हा त्या स्थितीला ट्रायकोफेजिया म्हणतात.
‘पायका’ आणि ‘BFRB’ शी संबंध
अनेकदा ही स्थिती ‘पायका’ (Pica) या व्यापक आजाराचा भाग असते, ज्यात व्यक्ती माती, खडू, चुना यांसारख्या अखाद्य आणि पोषणमूल्य नसलेल्या वस्तू खाते. तसेच, जेव्हा व्यक्ती स्वतःच्या शरीराला त्रास होईल असे वर्तन (उदा. नखं खाणे, त्वचा कुरतडणे, केस उपटणे) वारंवार करते, तेव्हा त्याला ‘बॉडी फोकस्ड रिपिटिटिव्ह बिहेविअर’ (BFRB) म्हणतात. केस खाण्याचा आजार याच प्रकारात येतो.
आजाराची लक्षणे आणि गंभीर धोके
या आजाराची काही प्रमुख लक्षणे खालीलप्रमाणे आहेत:
- वारंवार केस उपटणे किंवा ओढणे.
- केसांचे लहान तुकडे करणे किंवा केसांशी खेळत राहणे.
- केस चावण्याचा किंवा खाण्याचा प्रयत्न करणे.
- केस उपटता न आल्यास चिडचिड होणे.
या आजारामुळे केवळ शारीरिकच नव्हे, तर मानसिक आरोग्यावरही गंभीर परिणाम होतात. केस उपटल्याने टक्कल पडते, त्वचेला संसर्ग होतो. तर केस खाल्ल्याने पोटात केसांचा गोळा तयार होऊन आतड्यांमध्ये अडथळा (Intestinal Blockage), अल्सर आणि गंभीर इन्फेक्शन होण्याचा धोका असतो. त्याचबरोबर, रुग्णामध्ये अपराधीपणाची भावना, कमी झालेला आत्मविश्वास आणि सामाजिक बहिष्काराची भीती निर्माण होते, ज्यामुळे तो एकटेपणाचा बळी ठरू शकतो.
उपचार आणि उपाययोजना
हा केवळ सवयीचा भाग नसून एक मानसिक आजार असल्याने, त्यावर योग्य उपचार करणे अत्यंत आवश्यक आहे.
- मानसोपचार तज्ज्ञांची मदत: BFRB वर उपचार करण्याचा अनुभव असलेल्या मानसोपचार तज्ज्ञांची मदत घेणे हा सर्वोत्तम मार्ग आहे.
- कॉग्निटिव्ह बिहेविरल थेरपी (CBT): या उपचार पद्धतीत रुग्णाचे विचार आणि सवयी बदलण्यावर लक्ष केंद्रित केले जाते.
- हॅबिट रिव्हर्सल थेरपी (HRT): यामध्ये केस ओढण्याच्या सवयीऐवजी स्ट्रेस बॉल दाबणे किंवा रबर बँड ओढणे यांसारख्या सुरक्षित सवयी लावण्याचे प्रशिक्षण दिले जाते.
- माइंडफुलनेस ट्रेनिंग: योगा, ध्यान आणि तणाव व्यवस्थापनाच्या (Stress Management) माध्यमातून रुग्णाला त्याच्या भावनांवर नियंत्रण मिळवण्यासाठी मदत केली जाते.
कुटुंबीयांचा पाठिंबा, योग्य वैद्यकीय सल्ला आणि उपचारांच्या मदतीने या गंभीर मानसिक आजारातून पूर्णपणे बाहेर पडणे शक्य आहे. समाजात याबद्दल जागरूकता निर्माण करणे आणि रुग्णाकडे सहानुभूतीने पाहणे ही काळाची गरज आहे.