नागपंचमी: सर्प-आराधनेचा पवित्र सण, जाणून घ्या काळाच्या ओघात दडलेला गौरवशाली इतिहास आणि महत्त्व
मुंबई: श्रावण महिना म्हणजे सणांची आणि उत्सवांची अखंड बरसात. या पवित्र महिन्याच्या शुक्ल पक्षाच्या पाचव्या दिवशी, अर्थात पंचमी तिथीला, संपूर्ण भारतात ‘नागपंचमी’ हा सण मोठ्या श्रद्धेने आणि उत्साहाने साजरा केला जातो. या दिवशी नागाची, म्हणजेच सापाची देवता म्हणून पूजा केली जाते. पण केवळ सापांची पूजा करण्यापुरताच हा सण मर्यादित नाही. यामागे एक मोठा पौराणिक इतिहास, कृषी संस्कृतीशी जोडलेली मुळे आणि निसर्गाप्रती कृतज्ञता व्यक्त करण्याची एक सुंदर परंपरा दडलेली आहे. चला तर, या महत्त्वाच्या सणामागील संपूर्ण कहाणी आणि त्याचे महत्त्व सविस्तरपणे जाणून घेऊया.
नागपंचमीमागील पौराणिक कथा: राजा जनमेजयाचा सर्पयज्ञ आणि अस्तिक मुनींचे वरदान
नागपंचमीच्या उत्सवाचा थेट संबंध महाभारताच्या काळाशी जोडलेला आहे. पौराणिक कथेनुसार, महापराक्रमी राजा परीक्षित, जो अभिमन्यूचा पुत्र आणि अर्जुनाचा नातू होता, त्याचा मृत्यू तक्षक नावाच्या सर्पराज्याच्या दंशाने झाला. आपल्या पित्याच्या मृत्यूचा सूड घेण्यासाठी, राजा जनमेजय याने संपूर्ण सर्पकुळाचा नाश करण्याचा निश्चय केला.
यासाठी त्याने एका महाभयंकर ‘सर्पयज्ञ’चे आयोजन केले. या यज्ञाचा प्रभाव इतका तीव्र होता की, जगातील सर्व साप आणि नाग आपोआप यज्ञाच्या अग्नीकुंडात येऊन भस्म होऊ लागले. संपूर्ण नागवंशच संपण्याच्या मार्गावर होता. हे पाहून भयभीत झालेले नागराज तक्षक, स्वतःचा जीव वाचवण्यासाठी थेट इंद्रदेवाच्या आसनाखाली जाऊन लपले.
या विनाशकारी यज्ञाला थांबवण्यासाठी, मनसा देवी आणि जरत्कारू ऋषी यांचा पुत्र, अस्तिक मुनी पुढे आले. अस्तिक मुनींनी आपल्या ज्ञानाने आणि तर्काने राजा जनमेजयला प्रभावित केले आणि त्याला हा यज्ञ थांबवण्याची विनंती केली. त्यांच्या विद्वत्तेने प्रसन्न होऊन राजा जनमेजयने त्यांना वरदान मागण्यास सांगितले. अस्तिक मुनींनी वरदान म्हणून सर्पयज्ञ थांबवून सर्व सर्पांना जीवदान देण्याची मागणी केली.
राजा जनमेजयने आपले वचन पाळले आणि यज्ञ त्याच क्षणी थांबवला. ज्या दिवशी अस्तिक मुनींनी सर्पयज्ञाला थांबवून नागांचे प्राण वाचवले, तो दिवस श्रावण महिन्याच्या शुक्ल पक्षाची पंचमी तिथी होती. तेव्हापासून, या दिवसाला ‘नागपंचमी’ म्हणून ओळखले जाऊ लागले आणि नागांचे रक्षण करणारा आणि त्यांना पूजण्याचा दिवस म्हणून हा सण साजरा होऊ लागला.
हिंदू धर्मात नागांचे महत्त्व
हिंदू संस्कृती आणि पुराणांमध्ये नागांना नेहमीच एक विशेष आणि आदराचे स्थान दिले गेले आहे.
- भगवान शिवाचे आभूषण: भगवान शंकराच्या गळ्यात वासुकी नाग एखाद्या हाराप्रमाणे विराजमान असतो, जे त्यांच्या वैराग्याचे आणि सामर्थ्याचे प्रतीक आहे.
- भगवान विष्णूचे शयनस्थान: सृष्टीचे पालनहार भगवान विष्णू हे शेषनागाच्या शय्येवर विश्राम करतात. शेषनागाला अनंततेचे प्रतीक मानले जाते.
- पाताळ लोकाचे स्वामी: पुराणांनुसार, नाग हे पाताळ लोकाचे स्वामी मानले जातात आणि त्यांच्याकडे पृथ्वीच्या खालील संपत्तीचे रक्षण करण्याचे कार्य आहे.
- कुलदेवता: अनेक कुटुंबांमध्ये नागाला ‘कुलदेवता’ म्हणून पूजले जाते, जे कुटुंबाचे रक्षण करतात अशी श्रद्धा आहे.
कृषी संस्कृती आणि नागपंचमीचा संबंध
भारत हा एक कृषिप्रधान देश आहे आणि नागपंचमीचा सण शेतकऱ्यांसाठी विशेष महत्त्वाचा आहे. साप हे शेतकऱ्यांचे मित्र मानले जातात, कारण ते शेतातील पिकांचे नुकसान करणारे उंदीर आणि इतर कीटकांना खाऊन नैसर्गिकरित्या पिकांचे रक्षण करतात. श्रावण महिन्यात पावसाळ्यामुळे साप त्यांच्या बिळातून बाहेर येतात. अशा वेळी त्यांना कोणताही त्रास होऊ नये किंवा मानवाकडून त्यांची हत्या होऊ नये, या उद्देशाने नागपंचमीच्या दिवशी नागांची पूजा करून त्यांच्याप्रती कृतज्ञता व्यक्त केली जाते. या दिवशी शेतकरी शेतात नांगरणी किंवा कोणतीही जमिनीची खोदकाम करत नाहीत, जेणेकरून सापांना इजा पोहोचू नये.
नागपंचमी साजरी करण्याची पद्धत
नागपंचमीच्या दिवशी घराघरात नागाच्या प्रतिमेची किंवा मूर्तीची पूजा केली जाते. अनेक ठिकाणी मातीचे नाग तयार करून त्यांची पूजा करण्याची परंपरा आहे.
- पूजा विधी: घराच्या दारावर नागाचे चित्र काढले जाते. पाटावर हळद-कुंकू वाहून नागाच्या प्रतिमेची स्थापना केली जाते. त्याला दूध, लाह्या, दुर्वा आणि फुलांचा नैवेद्य दाखवला जातो.
- नैवेद्य: या दिवशी विशेषतः पुरणाची दिंड, उकडीचे मोदक आणि इतर पारंपारिक पदार्थ तयार केले जातात. या दिवशी काहीही तळले जात नाही किंवा तवा वापरला जात नाही, अशी प्रथा अनेक ठिकाणी पाळली जाते.
- झोके आणि खेळ: विशेषतः ग्रामीण भागात, स्त्रिया आणि मुली झाडांना झोके बांधून गाणी गातात आणि पारंपरिक खेळ खेळतात. हा दिवस स्त्रियांचा सण म्हणूनही मोठ्या उत्साहात साजरा होतो.
थोडक्यात सांगायचे तर, नागपंचमी हा केवळ एक धार्मिक सण नसून तो निसर्ग आणि मानवाच्या सहजीवनाचे प्रतीक आहे. हा सण आपल्याला पर्यावरण आणि जैवविविधतेचा आदर करण्याची शिकवण देतो आणि सूड, द्वेष विसरून क्षमाशीलतेचे महत्त्व पटवून देतो.