NCERT च्या पुस्तकांमध्ये इतिहासाचे ‘सर्जिकल स्ट्राईक’: मुघल ‘जाचक’, तर शिवाजी महाराज ‘रणनीतिकार’; नव्या वादाला तोंड
राष्ट्रीय शैक्षणिक संशोधन आणि प्रशिक्षण परिषदेने (NCERT) इयत्ता आठवीच्या सामाजिक शास्त्राच्या पुस्तकात केलेल्या बदलांमुळे देशभरात एक नवा वाद सुरू झाला आहे. या नव्या पुस्तकात मुघल शासकांना ‘महान’ ऐवजी ‘जाचक’ संबोधण्यात आले असून, छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या एका हल्ल्याची तुलना थेट आधुनिक काळातील ‘सर्जिकल स्ट्राईक’शी करण्यात आली आहे. या बदलांचे काहींनी ‘खरा इतिहास समोर आणल्याबद्दल’ कौतुक केले आहे, तर अनेकांनी शिक्षणाच्या भगवीकरणाचा आरोप करत यावर तीव्र टीका केली आहे.
NCERT च्या अभ्यासक्रमात झालेले बदल हे नेहमीच चर्चेचा विषय ठरतात. मात्र, यावेळी इयत्ता आठवीच्या सामाजिक शास्त्राच्या ‘एक्सप्लोरिंग सोसायटी: इंडिया अँड बियॉन्ड’ या पुस्तकातील बदलांनी सर्वांचे लक्ष वेधून घेतले आहे. या बदलांमागची भूमिका, त्यावरील टीका आणि NCERT चे स्पष्टीकरण काय आहे, हे जाणून घेऊया.
पुस्तकात नेमके काय बदलले?
नव्या अभ्यासक्रमानुसार, इयत्ता सातवीच्या पुस्तकातून मुघल आणि दिल्ली सल्तनतीचा इतिहास वगळून त्याऐवजी मगध, मौर्य, शुंग आणि सातवाहन साम्राज्यावरील धडे समाविष्ट करण्यात आले आहेत. तर, दिल्ली सल्तनत, मुघल आणि मराठ्यांचा इतिहास आता आठवीच्या पुस्तकातून शिकवला जाणार आहे.
मराठ्यांचा गौरवशाली उदय:
‘द राइज ऑफ द मराठा’ या प्रकरणात छत्रपती शिवाजी महाराजांचा उल्लेख मराठा साम्राज्याचे संस्थापक, एक महान रणनीतिकार आणि खरे दूरदर्शी असा करण्यात आला आहे. पुस्तकात म्हटले आहे की, “शिवाजी महाराजांनी काही मोजक्या सैनिकांच्या मदतीने रात्रीच्या वेळी शत्रूच्या छावणीवर जो धाडसी हल्ला केला, तो आजच्या काळातील भारताने केलेल्या सर्जिकल स्ट्राईकसारखाच आहे.” यासोबतच, शिवाजी महाराज कोणत्याही धार्मिक स्थळावर हल्ला होणार नाही याची काळजी घ्यायचे, असेही नमूद केले आहे.
मुघल साम्राज्याचे नवे चित्रण:
यापूर्वी ‘महान’ म्हणून गौरवले गेलेल्या मुघल शासकांचे चित्रण आता पूर्णपणे बदलण्यात आले आहे.
- बाबर: समरकंदमधून हकलून दिल्यानंतर भारतात आलेल्या बाबरने अनेक शहरांमध्ये कत्तली घडवून आणल्या, स्त्रियांना गुलाम बनवले आणि कापलेल्या मुंडक्यांचे मनोरे उभारले, असे वर्णन पुस्तकात आहे.
- अकबर: ‘द ग्रेट’ ही उपाधी काढून टाकण्यात आली असून, अकबर हा ‘क्रूरता आणि सहिष्णुतेचे मिश्रण’ होता असे म्हटले आहे. तो धार्मिकदृष्ट्या सहिष्णू असला तरी, त्याच्या प्रशासनात उच्च पदांवर गैर-मुस्लिमांचे प्रमाण नगण्य होते, असे नमूद केले आहे.
- औरंगजेब: त्याच्या काळात मंदिरे आणि गुरुद्वारा नष्ट करण्यात आल्याचा उल्लेख आहे.
एकंदरीत, मुघल काळ हा राजकीय अस्थिरता, शिक्षण केंद्रांचा नाश आणि भारतीय धार्मिक स्थळांवरील हल्ल्यांनी भरलेला ‘भारताच्या इतिहासातील काळा कालखंड’ असल्याचे चित्र नव्या पुस्तकातून उभे केले आहे.
बदलांवरून टीका आणि वाद
या बदलांवर शिक्षणतज्ज्ञ, इतिहासकार आणि विरोधी पक्षांनी तीव्र आक्षेप घेतला आहे.
- ऐतिहासिक दृष्टिकोन: जेएनयूमधील निवृत्त इतिहास प्राध्यापक अरविंद सिन्हा यांच्या मते, “राज्यकर्ते परिस्थितीनुसार वागतात. पाठ्यपुस्तकातून एखादा शासक कसा होता याचा न्याय करणे अनावश्यक आहे.”
- आक्रमक भाषा: आठवीच्या मुलांना इतक्या आक्रमक आणि द्वेषपूर्ण भाषेत इतिहास शिकवण्याची गरज आहे का? असा सवाल अनेक शिक्षणतज्ज्ञांनी उपस्थित केला आहे.
- राजकीय आरोप: ऑल इंडिया मुस्लिम लॉ बोर्डाने, “मुघल काळ हा भारताचा सुवर्णकाळ मानला जातो. अशा प्रकारे इतिहासाची मोडतोड करणे चुकीचे आहे,” असे म्हटले आहे. काँग्रेससह इतर विरोधी पक्षांनी हा शिक्षणाच्या भगवीकरणाचा प्रयत्न असल्याचा आरोप केला आहे.
NCERT चे स्पष्टीकरण काय?
वादावर प्रतिक्रिया देताना NCERT ने आपली भूमिका स्पष्ट केली आहे. त्यांच्या मते:
- हे बदल राष्ट्रीय शिक्षण धोरण २०२० आणि राष्ट्रीय अभ्यासक्रम आराखडा २०२३ नुसार करण्यात आले आहेत.
- याचा उद्देश केवळ माहिती देणे नसून विद्यार्थ्यांमध्ये विचार करण्याची, समजून घेण्याची आणि विश्लेषण करण्याची क्षमता वाढवणे हा आहे.
- भूतकाळातील घटनांचा आजच्या भारतावर काय परिणाम झाला, हे विद्यार्थ्यांना समजावे यासाठी १३ व्या ते १९ व्या शतकातील घटना विशिष्ट दृष्टिकोनातून मांडल्या आहेत.
पुस्तकात एक अस्वीकरण (Disclaimer) देखील देण्यात आले आहे की, ‘भूतकाळातील घटनांसाठी आज कोणालाही जबाबदार धरले जाऊ नये.’ असे असले तरी, NCERT च्या पुस्तकांमधील हे बदल आणि त्यावरून सुरू झालेला वाद पाहता, इतिहासाच्या मांडणीवरून सुरू असलेले मंथन थांबण्याची चिन्हे नाहीत.