पुणे: ‘गणपती बाप्पा मोरया, मंगलमूर्ती मोरया’ या जयघोषात घरोघरी गणपती बाप्पाचे आगमन झाले आहे. पुढील दहा दिवस उत्साह, आनंद, गाठीभेटी आणि मोदकांच्या पंगतींनी भारलेले असतील. या काळात पुणे शहराला एक वेगळीच झळाळी येते, ती म्हणजे येथील गणपती पाहण्यासाठी होणाऱ्या गर्दीमुळे. देशभरातून येणाऱ्या भाविकांसाठी पुण्यातील मानाच्या पाच गणपतींसोबतच श्रीमंत दगडूशेठ हलवाई गणपतीचे दर्शन घेणे, हा एक अविभाज्य भाग असतो. मानाच्या गणपतींमध्ये नसतानाही, प्रसिद्धी आणि श्रद्धेच्या बाबतीत दगडूशेठ गणपतीने आपले स्थान अग्रस्थानी निर्माण केले आहे. पण या गणपतीचा इतिहास काय? तो इतका प्रसिद्ध कसा झाला? चला, या सर्व गोष्टींचा आढावा घेऊया.
श्रीमंत दगडूशेठ हलवाई गणपती पुत्रशोकातून झालेली गणेशाची स्थापना
श्रीमंत दगडूशेठ हलवाई हे पुण्यातील एक प्रसिद्ध मिठाईचे व्यापारी होते. बुधवार पेठेतील त्यांचे निवासस्थान, जे आज प्रसिद्ध दत्त मंदिराशेजारी आहे, तिथेच या कथेची सुरुवात झाली. प्लेगच्या साथीने दगडूशेठ आणि त्यांच्या पत्नी लक्ष्मीबाई यांनी आपला एकुलता एक मुलगा गमावला. या पुत्रशोकात बुडालेल्या दांपत्याला त्यांचे गुरू श्री माधवनाथ महाराजांनी धीर दिला. त्यांनी दगडूशेठ यांना सांगितले, “काळजी करू नका, तुम्ही दत्ताची आणि गणपतीची मूर्ती तयार करून त्यांची आपल्या मुलाप्रमाणे सेवा करा. ही दैवते तुमचे नाव उज्ज्वल करतील.”
गुरूंच्या आज्ञेनुसार, दगडूशेठ यांनी दत्ताची संगमरवरी आणि गणपतीची मातीची मूर्ती घडवून घेतली. ज्या दत्त मंदिराची स्थापना झाली, ते आज ‘लक्ष्मीनारायण दत्त मंदिर’ म्हणून ओळखले जाते, तर गणपती मंदिर ‘श्रीमंत दगडूशेठ हलवाई गणपती’ या नावाने जगप्रसिद्ध झाले.
तीन मूर्तींचा रोचक इतिहास
दगडूशेठ गणपतीच्या सध्याच्या मूर्ती व्यतिरिक्त आणखी दोन मूर्तींचा इतिहास आहे, जो अनेकांना अज्ञात आहे.
- पहिली मूर्ती (१८९३): दगडूशेठ हलवाई यांनी स्थापन केलेली ही पहिली मूर्ती होती, जिची प्रतिष्ठापना स्वतः लोकमान्य टिळकांच्या हस्ते झाली होती. या ऐतिहासिक क्षणी भाऊसाहेब रंगारी, शिवरामपंत परांजपे यांसारखे अनेक दिग्गज उपस्थित होते. ही मूळ उत्सवमूर्ती आता पुण्यातील शुक्रवार पेठेतील ११ मारुती मंदिरात जपली गेली आहे, जिथे तिची नित्यनेमाने पूजा केली जाते.
- दुसरी मूर्ती (१८९६): उत्सवाचे नियोजन करणाऱ्या सुवर्णयुग मंडळाने ही दुसरी मूर्ती घडवली. ही मूर्ती सध्या कोंढव्याच्या बाबुराव गोडसे पिताश्री वृद्धाश्रमात आहे आणि तिथे तिची पूजा-अर्चा केली जाते.
- तिसरी मूर्ती (१९६७ – सध्याची मूर्ती): आज मंदिरात दिसणारी ही तिसरी आणि भव्य मूर्ती आहे. मंडळाच्या अमृत महोत्सवानिमित्त सुप्रसिद्ध शिल्पकार नागेश शिल्पी यांनी ती घडवली. सूर्यग्रहणाच्या मुहूर्तावर या मूर्तीच्या पोटात विधिवत पूजा करून ‘गणेश यंत्र’ बसवण्यात आले. हीच मूर्ती आज लाखो भाविकांचे श्रद्धास्थान आहे.
लोकप्रियतेची कारणे: उत्सव, तंत्रज्ञान आणि सामाजिक कार्य
दगडूशेठ गणपतीच्या अफाट लोकप्रियतेमागे अनेक कारणे आहेत. मंडळाने केवळ गणेशोत्सवापुरते मर्यादित न राहता वर्षभर विविध सांस्कृतिक आणि सामाजिक उपक्रम राबवले.
- सांस्कृतिक महोत्सव: गुढीपाडवा ते रामनवमी दरम्यान होणारा संगीत महोत्सव हे त्याचे उत्तम उदाहरण आहे. पंडित भीमसेन जोशी, उस्ताद झाकीर हुसेन, सुधीर फडके आणि पंडित हृदयनाथ मंगेशकर यांच्यासारख्या दिग्गजांनी या महोत्सवात आपली कला सादर केली, ज्यामुळे मंडळाची प्रसिद्धी राज्यभर पसरली.
- सोशल मीडियाचा प्रभावी वापर: काळाची पावले ओळखून मंडळाने २०११ पासूनच सोशल मीडियाचा वापर सुरू केला. वेबसाईटद्वारे लाईव्ह दर्शन, फोटो आणि व्हिडिओ शेअरिंगमुळे जगभरातील भाविक या उत्सवाशी जोडले गेले.
- मनमोहक सजावट आणि देखावे: संकष्टी, अंगारकी चतुर्थी, गणेश जयंती आणि दिवाळी यांसारख्या प्रत्येक सणाला मंदिरात केली जाणारी आकर्षक आरास आणि सजावट हे भाविकांसाठी मोठे आकर्षण असते. गणेशोत्सवातील भव्य देखावे, विशेषतः भारतातील प्रसिद्ध मंदिरांच्या प्रतिकृती, पाहण्यासाठी लाखोंची गर्दी उसळते. यंदा केरळच्या पद्मनाभ स्वामी मंदिराचा देखावा साकारण्यात आला आहे.
- भव्य मिरवणुका: प्रतिष्ठापना आणि विसर्जन मिरवणुका हे दगडूशेठ गणपतीचे आणखी एक वैशिष्ट्य. फुलांनी सजवलेला रथ आणि विसर्जन मिरवणुकीतील विद्युत रोषणाईने उजळून निघणारा रथ पाहणे, हा एक अविस्मरणीय अनुभव असतो.
श्रीमंतीसोबत सामाजिक कार्याचा वारसा
नावाप्रमाणेच हा गणपती ‘श्रीमंत’ आहे. देश-विदेशातील भाविकांकडून मिळणाऱ्या देणग्यांमुळे ट्रस्ट मोठ्या प्रमाणावर सामाजिक कार्य करते. ससून रुग्णालयातील अन्नसेवा, जय गणेश विद्यार्थी पालकत्व योजना, जलसंधारणाची कामे, मोफत रुग्णवाहिका सेवा यांसारख्या अनेक उपक्रमांमधून ट्रस्ट समाजाप्रती आपली बांधिलकी जपत आहे.
सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, लोकांची निस्सीम श्रद्धा. ‘दगडूशेठचा बाप्पा नवसाला पावतो’ या श्रद्धेनेच लाखो भाविक येथे नतमस्तक होतात. हीच श्रद्धा या गणपतीभोवती एक अढळ वलय निर्माण करते. त्यामुळे, या गणेशोत्सवात पुण्यात असाल, तर मानाच्या गणपतींसोबतच श्रीमंत दगडूशेठ हलवाई गणपतीच्या दर्शनाचा लाभ घ्यायला विसरू नका.