मुख्य ठळक मुद्दे:
- सर अर्नेस्ट शॅकलटन यांचे अंटार्क्टिका पायी पार करण्याचे धाडसी स्वप्न.
- बर्फात जहाज अडकून फुटले आणि २८ लोकांचा चमू मृत्यूच्या दारात उभा राहिला.
- १३०० किलोमीटरचा प्रवास छोट्या बोटीतून करून जगातील सर्वात धोकादायक समुद्र केला पार.
- इतिहासात पहिल्यांदाच दक्षिण जॉर्जियाचे १०,००० फूट उंच बर्फीले डोंगर ओलांडले.
- दोन वर्षांच्या संघर्षानंतर सर्व २८ सहकाऱ्यांची चमत्कारीकरित्या सुटका.
ध्रुवविजयाचे स्वप्न
ही गोष्ट आहे ४ नोव्हेंबर १९१४ सालची. ब्रिटनचे ‘एन्ड्युरन्स’ (Endurance) नावाचे जहाज जगातील सर्वात धोकादायक आणि रहस्यमय खंड असलेल्या अंटार्क्टिकाच्या दिशेने निघाले होते. या जहाजावर २८ लोकांचा चमू होता आणि त्यांचे नेतृत्व करत होते प्रसिद्ध शोधक सर अर्नेस्ट शॅकलटन. त्यांचे ध्येय होते इतिहासात कोणीही न केलेले धाडस – संपूर्ण अंटार्क्टिका खंड पायी पार करणे.
त्या काळात, जिथे स्मार्टफोन, जीपीएस किंवा कोणतीही आधुनिक टेक्नॉलॉजी नव्हती, तिथे -५०° सेल्सिअस तापमानात, २९०० किलोमीटरचे अंतर बर्फाळ वादळांचा सामना करत पार करण्याची ही योजना होती. योजनानुसार, ते वेडेल समुद्रातून (Weddell Sea) अंटार्क्टिकाच्या किनाऱ्यावर उतरणार होते आणि तिथून दक्षिण ध्रुव पार करून रॉस समुद्रापर्यंत (Ross Sea) पायी जाणार होते. पण निसर्गाच्या मनात काहीतरी वेगळेच होते.
संकटाची सुरुवात: बर्फाचा वेढा
५ डिसेंबर १९१४ रोजी एन्ड्युरन्स जहाज दक्षिण जॉर्जिया बेटावर पोहोचले. हा त्यांच्या मार्गातील शेवटचा मानवी वस्तीचा थांबा होता. तेथील लोकांनी खराब हवामान आणि वेडेल समुद्रातील धोकादायक परिस्थितीमुळे शॅकलटन यांना मोहीम पुढे ढकलण्याचा सल्ला दिला. पण शॅकलटन आपल्या निर्णयावर ठाम होते.
जहाज पुढे गेले आणि लवकरच ज्याची भीती होती तेच झाले. वेडेल समुद्रातील बर्फ अपेक्षेपेक्षा खूपच जास्त जाड आणि घनदाट होता. १८ जानेवारी १९१५ पर्यंत, काही काळ बर्फाच्या किनाऱ्याने प्रवास केल्यानंतर, त्यांचे जहाज पूर्णपणे बर्फात अडकले. जहाजाला बाहेर काढण्याचे सर्व प्रयत्न अयशस्वी ठरले. जहाजाचे इंजिन पूर्ण शक्तीने चालवूनही आणि कुऱ्हाडीने बर्फ तोडूनही जहाज एक इंचही हलेना.
जहाजाचा अंत आणि बर्फावरील जीवन
ज्या बर्फाच्या तुकड्यात जहाज अडकले होते, तो तुकडा हळूहळू समुद्रात वाहत किनाऱ्यापासून दूर जाऊ लागला. काही महिन्यांनी अंटार्क्टिकामधील हिवाळा सुरू झाला, ज्याचा अर्थ होता २४ तास अंधार. जहाजावरील बर्फाचा दाब वाढतच चालला होता. २४ ऑक्टोबर १९१५ रोजी, प्रचंड दाबामुळे बर्फाचा एक मोठा तुकडा जहाजावर आदळला आणि जहाजाला तडे गेले. आत पाणी भरू लागले.
तीन दिवस सतत पाणी बाहेर काढण्याचे प्रयत्न अयशस्वी ठरले. अखेर, शॅकलटन यांनी जहाज सोडून देण्याचा अत्यंत कठीण निर्णय घेतला. २७ ऑक्टोबर १९१5 रोजी एका मोठ्या आवाजासह जहाजाचा मागचा भाग तुटला आणि काही दिवसांनी, २१ नोव्हेंबर १९१५ रोजी, संपूर्ण ‘एन्ड्युरन्स’ जहाज चमूच्या डोळ्यांदेखत समुद्रात बुडाले. जगाशी संपर्क साधण्याचे त्यांचे शेवटचे साधनही नष्ट झाले होते.
आता २८ लोकांचा चमू एका अज्ञात बर्फाच्या तुकड्यावर अडकला होता. त्यांच्याकडे रेडिओ नव्हता, बाहेरील जगाशी संपर्क साधण्याचे कोणतेही माध्यम नव्हते आणि फक्त एका महिन्याचे रेशन शिल्लक होते.
मृत्यूच्या जबड्यातून प्रवास: एलिफंट आयलंड
शॅकलटन यांनी नकाशा पहिला. सर्वात जवळची जमीन होती पॉलेट बेट (Paulet Island), सुमारे ५५० किलोमीटर दूर. त्यांनी सर्व अनावश्यक सामान मागे सोडून फक्त २ पाउंड (अंदाजे १ किलो) वजनाचे सामान सोबत घेण्याचा आदेश दिला. यात जहाजाचे फोटोग्राफर फ्रँक हर्ली यांना आपल्या ४०० फोटोंपैकी केवळ १५० फोटोच सोबत घेता आले, जे नंतर या ऐतिहासिक घटनेचा पुरावा बनले.
त्यांनी बोटी आणि स्लेजच्या मदतीने प्रवास सुरू केला, पण बर्फ मऊ झाल्याने प्रवास करणे अत्यंत कठीण होते. त्यांनी एकाच ठिकाणी थांबून बर्फाच्या तुकड्याला जमिनीच्या जवळ वाहून जाण्याची वाट पाहण्याचा निर्णय घेतला आणि त्याला ‘ओशन कॅम्प’ (Ocean Camp) असे नाव दिले. खाण्यासाठी त्यांना सील आणि पेंग्विनची शिकार करावी लागली.
अनेक महिन्यांनंतर, जेव्हा ते जमिनीच्या जवळ पोहोचले, तेव्हा लक्षात आले की ते पॉलेट बेटाच्या खूप पुढे निघून गेले आहेत. आता त्यांच्यासमोर फक्त एलिफंट आयलंड (Elephant Island) आणि क्लेरेन्स आयलंड (Clarence Island) हे दोनच पर्याय होते. त्यानंतर होता हजारो किलोमीटरचा रस्ता, जगातील सर्वात धोकादायक समुद्र – ड्रेक्स पॅसेज (Drake’s Passage).
१५ एप्रिल १९१६ रोजी, ४९७ दिवस बर्फावर काढल्यानंतर, अखेर ते तीन लहान बोटींच्या मदतीने एलिफंट बेटावर पोहोचले. त्यांच्या पायाखाली प्रथमच जमीन आली होती, पण त्यांच्या समस्या अजून संपल्या नव्हत्या.
अशक्यप्राय धाडस: १३०० किमीचा सागरी प्रवास
एलिफंट बेट पूर्णपणे निर्जन होते. मदतीची कोणतीही शक्यता नव्हती. शॅकलटन यांनी एक धाडसी निर्णय घेतला. त्यांनी ५ लोकांची एक छोटी टीम घेऊन एका लहान बोटीतून १३०० किलोमीटर दूर असलेल्या दक्षिण जॉर्जिया बेटाकडे (South Georgia Island) मदतीसाठी जाण्याचा निर्णय घेतला. उरलेल्या २२ लोकांना त्यांनी एलिफंट बेटावरच थांबायला सांगितले.
२४ एप्रिल १९१६ रोजी, एका लहान बोटीतून त्यांनी जगातील सर्वात धोकादायक सागरी प्रवासाला सुरुवात केली. उंच लाटा, गोठवणारी थंडी आणि सततच्या थकव्याचा सामना करत, जवळपास ३ आठवड्यांच्या संघर्षानंतर, १० मे १९१६ रोजी ते चमत्कारीकरित्या दक्षिण जॉर्जिया बेटावर पोहोचले.
इतिहासातील पहिले पाऊल: दक्षिण जॉर्जियाचे डोंगर पार
त्यांची लढाई अजून संपली नव्हती. ते बेटाच्या ज्या बाजूला उतरले होते, तिथून मानवी वस्ती (व्हेलिंग स्टेशन) दुसऱ्या टोकाला होती. त्यांच्या बोटीची अवस्था अत्यंत वाईट होती, त्यामुळे त्यांना पायी जाण्याशिवाय पर्याय नव्हता. हा मार्ग फक्त २९ मैलांचा होता, पण त्यात १०,००० फूट उंच, धोकादायक आणि बर्फीले डोंगर होते, जे आजपर्यंत कोणीही पायी पार केले नव्हते.
शॅकलटन यांनी आपल्या दोन सहकाऱ्यांसोबत ३६ तास सतत चालून, बर्फात पायऱ्या खोदून आणि अविश्वसनीय धैर्याने हे डोंगर पार केले. जेव्हा ते व्हेलिंग स्टेशनवर पोहोचले, तेव्हा त्यांची अवस्था ओळखण्यापलीकडची झाली होती. दोन वर्षांपूर्वी अंटार्क्टिकामध्ये हरवलेला माणूस जिवंत परत आलेला पाहून सर्वांनाच धक्का बसला.
वचनपूर्ती: सहकाऱ्यांची सुटका
शॅकलटन यांची खरी चिंता एलिफंट बेटावर अडकलेल्या त्यांच्या २२ सहकाऱ्यांची होती. त्यांनी लगेचच बचाव कार्याला सुरुवात केली. पण खराब हवामान आणि बर्फामुळे त्यांचे पहिले तीन प्रयत्न अयशस्वी ठरले.
दुसरीकडे, एलिफंट बेटावर, शॅकलटन यांचे सहकारी फ्रँक वाइल्ड यांच्या नेतृत्वाखाली मोठ्या धैर्याने जगत होते. फ्रँक वाइल्ड रोज सकाळी आपल्या सहकाऱ्यांना म्हणायचे, “सामान बांधा, बॉस (शॅकलटन) आज आपल्याला घ्यायला येऊ शकतात.” याच आशेवर त्यांनी चार महिने काढले.
अखेर, चिली सरकारच्या मदतीने, ३० ऑगस्ट १९१६ रोजी, शॅकलटन एलिफंट बेटावर पोहोचले. त्यांना पाहून सर्वांनाच आश्चर्य वाटले. त्यांचे सर्व २२ सहकारी जिवंत होते!
जवळपास दोन वर्षे मृत्यूशी झुंज दिल्यानंतर, शॅकलटन आपल्या २८ लोकांच्या संपूर्ण चमूसोबत सुखरूप घरी परतले. त्यांचे मूळ ध्येय अयशस्वी ठरले, पण त्यांनी नेतृत्व, चिकाटी आणि मानवी धैर्याची एक अशी गाथा रचली, जी इतिहासात अजरामर झाली.
विशेष नोंद: या घटनेच्या १०६ वर्षांनंतर, २०२२ साली, शास्त्रज्ञांना वेडेल समुद्रात १०,००० फूट खोलीवर ‘एन्ड्युरन्स’ जहाजाचे अवशेष सापडले. आश्चर्य म्हणजे, इतक्या वर्षांनंतरही जहाजाची स्थिती खूप चांगली आहे.