मोदी समर्थकच मुकेश अंबानींवर का संतापले? अमेरिकेच्या टॅरिफमागे ‘थिंक टँक’चा हात?

मुख्य मुद्दे:

• सोशल मीडियावर मोदी समर्थकांकडून उद्योगपती मुकेश अंबानी यांच्यावर टीका.
• अमेरिकेचे माजी अध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प यांनी भारतावर लावलेल्या टॅरिफशी या प्रकरणाचा संबंध.
• अंबानींशी संबंधित ‘थिंक टँक’ देशाच्या परराष्ट्र धोरणात हस्तक्षेप करत असल्याचा आरोप.
• रशियाकडून स्वस्त तेल खरेदीचा फायदा अंबानींच्या रिलायन्सला होत असल्याचा दावा.

नवी दिल्ली: सोशल मीडियावर गेल्या काही दिवसांपासून एक अनपेक्षित ट्रेंड पाहायला मिळत आहे. एकेकाळी मोदी सरकारचे समर्थक मानले जाणारे अनेक जण आता उद्योगपती मुकेश अंबानी यांना लक्ष्य करत आहेत. उजव्या विचारसरणीच्या अनेक सोशल मीडिया हँडल्सवरून अंबानींवर टीका करणाऱ्या पोस्ट्सचा अक्षरशः पाऊस पडत आहे. विशेष म्हणजे, विरोधक नेहमीच मोदी सरकार ‘अंबानी-अदानी’ यांच्या फायद्यासाठी काम करत असल्याचा आरोप करतात. पण आता मोदी समर्थकांकडूनच अंबानींना लक्ष्य केले जात असल्याने अनेकांच्या भुवया उंचावल्या आहेत. या संपूर्ण प्रकरणाची मुळे अमेरिकेचे माजी अध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प यांनी भारतावर लादलेल्या आयात शुल्कात (टॅरिफ) दडलेली आहेत.

ट्रम्प यांचा टॅरिफ आणि भारताची भूमिका

अमेरिकेचे माजी अध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प यांनी ७ ऑगस्टपासून भारतावर २५% टॅरिफ लावण्याची घोषणा केली होती. रशिया-युक्रेन युद्धानंतर भारताने रशियाकडून मोठ्या प्रमाणावर स्वस्त दरात कच्चे तेल खरेदी करण्यास सुरुवात केली. यालाच प्रत्युत्तर म्हणून अमेरिकेने हे टॅरिफ लादल्याचे ट्रम्प यांनी म्हटले होते. जोपर्यंत भारत रशियाकडून तेल घेणे थांबवत नाही, तोपर्यंत हे निर्बंध कायम राहतील, असा इशाराही त्यांनी दिला होता. भारत आणि अमेरिका यांच्यातील वाढत्या मैत्रीपूर्ण संबंधांच्या पार्श्वभूमीवर ट्रम्प यांच्या या निर्णयाने सर्वांनाच धक्का बसला. मात्र, या निर्णयामागे अंबानी यांचा हात असल्याच्या चर्चांना आता पेव फुटले आहे.

‘थिंक टँक’ आणि परराष्ट्र धोरणातील हस्तक्षेपाचा आरोप

प्रसिद्ध शोध पत्रकार रोहन दुआ यांनी अलीकडेच सोशल मीडियावर एक पोस्ट शेअर केली होती, ज्यामुळे या वादाला तोंड फुटले. दुआ यांनी आपल्या पोस्टमध्ये दावा केला की, देशातील एक मोठी ‘थिंक टँक’ भारताच्या परराष्ट्र धोरणात, विशेषतः अमेरिका, फ्रान्स, रशिया आणि जर्मनीसारख्या देशांसोबतच्या संबंधांमध्ये हस्तक्षेप करत आहे. ही ‘थिंक टँक’ भारतात एक ‘समांतर सरकार’ चालवत असल्याचा खळबळजनक दावाही त्यांनी केला होता. गृहमंत्रालय आणि परराष्ट्र मंत्रालयात याविरोधात तोंडी तक्रारी झाल्याचेही त्यांनी नमूद केले. १९ ऑगस्ट रोजी केलेली ही पोस्ट दुआ यांनी २१ ऑगस्टला डिलीट केली, ज्यामुळे संशय अधिकच बळावला.

ORF, जयशंकर आणि अंबानी कनेक्शन

सोशल मीडियावरील चर्चेनुसार, रोहन दुआ यांनी उल्लेख केलेली ही ‘थिंक टँक’ म्हणजे ‘ऑब्झर्व्हर रिसर्च फाउंडेशन’ (ORF) आहे. १९९० साली स्थापन झालेली ORF ही भारतातील एक प्रमुख जागतिक विचारवंत संस्था आहे. या संस्थेचे थेट कनेक्शन परराष्ट्रमंत्री एस. जयशंकर आणि उद्योगपती मुकेश अंबानी यांच्याशी जोडले जात आहे.

एस. जयशंकर यांचे पुत्र, ध्रुव जयशंकर, हे ORF च्या अमेरिकेतील शाखेचे सीईओ आहेत. विशेष म्हणजे, २०१९ मध्ये एस. जयशंकर यांनी परराष्ट्रमंत्री पदाची सूत्रे स्वीकारली आणि त्याच वर्षी ORF ने अमेरिकेत आपली शाखा सुरू केली. याला ‘कॉन्फ्लिक्ट ऑफ इंटरेस्ट’ म्हणजेच हितसंबंधांचा संघर्ष म्हटले जात आहे.

दुसरीकडे, ORF च्या स्थापनेमागे आणि आर्थिक पाठबळामागे अंबानी कुटुंबाचा मोठा हात आहे. ज्येष्ठ पत्रकार ऋषी कुमार मिश्रा यांनी धीरूभाई अंबानी यांच्या मदतीने या संस्थेची स्थापना केली होती. काही रिपोर्ट्सनुसार, २००९ पर्यंत संस्थेच्या एकूण खर्चापैकी ९५% खर्च रिलायन्स इंडस्ट्रीज उचलत होती आणि आजही हा आकडा ६५% असल्याचे म्हटले जाते.

मुकेश अंबानींना यातून कसा फायदा होतो?

रशिया-युक्रेन युद्धानंतर पाश्चिमात्य देशांनी रशियावर निर्बंध लादले, पण भारताने रशियाकडून स्वस्त दरात कच्चे तेल आयात करणे सुरूच ठेवले. सेंटर फॉर रिसर्च ऑन एनर्जी अँड क्लीन एअर (CREA) च्या अहवालानुसार, भारताने रशियाकडून आयात केलेले कच्चे तेल शुद्ध करून पाश्चिमात्य देशांना विकले.

रिलायन्स इंडस्ट्रीजच्या गुजरातमधील जामनगर येथील दोन तेल शुद्धीकरण प्रकल्पांनी या संधीचा पुरेपूर फायदा उचलला. २०२४ मध्ये रिलायन्सने रशियन कच्च्या तेलापासून बनवलेले इंधन अमेरिकेला निर्यात करून तब्बल ६,८५० कोटी रुपये कमावल्याचा अंदाज या अहवालात वर्तवण्यात आला आहे.

आरोपानुसार, भारत-अमेरिका संबंध तणावपूर्ण राहिल्यास भारत रशियाच्या अधिक जवळ जाईल आणि रशियाकडून स्वस्त तेलाचा पुरवठा अव्याहतपणे सुरू राहील. याचा थेट फायदा रिलायन्स इंडस्ट्रीजला होईल. याच कारणामुळे अंबानींकडून चालवली जाणारी ORF ही ‘थिंक टँक’ भारत-अमेरिका संबंधांमध्ये हस्तक्षेप करत असल्याचा दावा केला जात आहे.

सध्यातरी या सर्व चर्चा आणि आरोप सोशल मीडिया आणि काही पत्रकारांच्या दाव्यांपुरते मर्यादित आहेत. यावर कोणतीही अधिकृत माहिती समोर आलेली नाही. मात्र, या प्रकरणामुळे अंबानी कनेक्शन आणि रिलायन्सला होणारा फायदा यावर मोठी चर्चा सुरू झाली आहे, हे निश्चित.