क्रेडिट कार्डचा मायाजाल: भारतीय तरुण अडकतोय कर्जाच्या खाईत?

क्रेडिट कार्डचा मायाजाल: भारतीय तरुण अडकतोय कर्जाच्या खाईत?

“झिरो परसेंट इंटरेस्ट,” “रोज फक्त २९ रुपये भरा,” “सगळ्यात कमी EMI” किंवा “Buy Now, Pay Later” – यांसारख्या आकर्षक योजनांनी आज प्रत्येकाला भुरळ घातली आहे. पण या योजना खरोखरच फायद्याच्या आहेत की आपल्यासाठी रचलेला एक सापळा? आज भारतीय समाज, विशेषतः तरुण पिढी, आर्थिक स्वातंत्र्याच्या आणि प्रतिष्ठेच्या मागे धावताना एका नव्या प्रकारच्या जाळ्यात अडकत चालली आहे, आणि ते जाळं आहे क्रेडिट कार्ड आणि त्यावरील कर्जाचं.

एकेकाळी केवळ उच्च उत्पन्न गटापुरती मर्यादित असलेली क्रेडिट कार्ड सुविधा आज प्रत्येकाच्या आवाक्यात आली आहे. बँका आणि इतर वित्तीय संस्था एका क्लिकवर इन्स्टंट क्रेडिट देत आहेत. पण हा मोह किती महागात पडू शकतो, याचा अंदाज येईपर्यंत खूप उशीर झालेला असतो.

आकडेवारीचा गंभीर इशारा

भारतातील क्रेडिट कार्डच्या वापराची आणि त्यातून निर्माण होणाऱ्या संकटाची दाहकता आकडेवारीतून स्पष्ट होते:

• २० लाख कोटी रुपयांचे व्यवहार: २०२५ मध्ये भारतातातील क्रेडिट कार्ड व्यवहारांनी २० लाख कोटी रुपयांचा टप्पा ओलांडला आहे.
• वाढती बुडीत कर्जे (NPA): ज्या वेगाने व्यवहार वाढत आहेत, त्याच वेगाने नॉन-परफॉर्मिंग असेट्स (NPA) म्हणजेच बुडीत कर्जांचे प्रमाणही वाढत आहे. डिसेंबर २०२४ पर्यंत क्रेडिट कार्ड NPA ६,७४२ कोटी रुपयांवर पोहोचले होते, जे डिसेंबर २०२० पासून तब्बल ५००% नी वाढले आहे.
• कार्डधारकांची वाढती संख्या: २०२१ मध्ये देशात सुमारे ६ कोटी क्रेडिट कार्ड्स होती, जी २०२५ पर्यंत १० कोटींचा टप्पा ओलांडून पुढे गेली आहेत. मे २०२५ मध्येच साडेआठ लाखांहून अधिक नवीन कार्ड जारी करण्यात आली, ज्यामुळे एकूण संख्या ११ कोटींच्या पुढे गेली आहे.
• कमी उत्पन्न गटावर सर्वाधिक भार: एका अहवालानुसार, ५०,००० रुपयांपेक्षा कमी उत्पन्न असलेल्या लोकांपैकी ९३% लोक खर्चासाठी क्रेडिट कार्डवर अवलंबून आहेत. ही आकडेवारी अत्यंत चिंताजनक आहे.

क्रेडिट कार्ड संकटाची प्रमुख कारणे

हे संकट ‘क्रेडिट कार्ड क्रायसिस’ का म्हटले जात आहे, याची काही आर्थिक, सामाजिक आणि मानसिक कारणे आहेत.

१. ‘बाय नाऊ, पे लेटर’ संस्कृतीचे आकर्षण

“आत्ता खरेदी करा, नंतर पैसे द्या” या संस्कृतीने तरुणाईला वेड लावले आहे. इन्स्टंट ग्रॅटिफिकेशन, म्हणजेच तात्काळ समाधान मिळवण्याच्या हव्यासापोटी वस्तूची गरज आणि ती खरेदी करण्याची ऐपत आहे का, याचा विचार मागे पडला आहे. “ही वस्तू मला EMI वर मिळेल का?” हाच विचार आता प्रबळ होत चालला आहे.

२. आर्थिक शिस्तीचा अभाव आणि दिखाऊपणा

आजची तरुण पिढी (Gen-Z आणि Millennials) बचतीपेक्षा जीवनशैली आणि सोशल मीडियावर दिखाऊपणा करण्याला जास्त महत्त्व देत आहे. ‘FOMO’ (Fear of Missing Out) म्हणजेच इतरांपेक्षा मागे पडण्याच्या भीतीमुळे आणि ब्रँडेड वस्तूंच्या आकर्षणामुळे अनावश्यक खर्चाचे प्रमाण वाढले आहे.

३. बँकांची चुकीची धोरणे

पूर्वीच्या तुलनेत आता बँका कमी पगाराच्या (उदा. १५-२० हजार रुपये) व्यक्तींनाही सहजपणे एक लाखापेक्षा जास्त क्रेडिट लिमिट देत आहेत. यामुळे अनेकजण आपल्या उत्पन्नाच्या पलीकडे जाऊन खर्च करतात आणि नंतर कर्जाच्या परतफेडीसाठी त्यांची दमछाक होते.

४. आकर्षक ऑफर्स आणि कॅशबॅकचा मोह

५% कॅशबॅक, रिवॉर्ड पॉइंट्स, गिफ्ट व्हाउचर यांसारख्या योजनांमुळे ग्राहक अनावश्यक खरेदीकडे ओढला जातो. यामुळे उत्पन्न तेवढेच राहून खर्च मात्र नकळत वाढत जातो.

५. आर्थिक साक्षरतेचा अभाव

अनेकांना क्रेडिट कार्ड कसे वापरावे, त्याचे व्याजदर, लेट पेमेंट चार्जेस आणि चक्रवाढ व्याजाची गणितं माहितीच नसतात. ‘फ्री’ म्हणून घेतलेले क्रेडिट कार्ड वापरताना केवळ ‘मिनिमम ड्यू’ भरण्याच्या सवयीमुळे अनेकजण चक्रवाढ व्याजाच्या दुष्टचक्रात अडकतात. क्रेडिट कार्डचा व्याजदर भारतात वार्षिक ३०% ते ४२% पर्यंत आहे, जो जगातील सर्वाधिक दरांपैकी एक आहे.

सामाजिक आणि आर्थिक परिणाम

या क्रेडिट कार्ड संस्कृतीचे गंभीर परिणाम दिसू लागले आहेत.

• बचतीला लागलेली कात्री: एकेकाळी बचतीला प्राधान्य देणाऱ्या भारतीय कुटुंबांची बचत कमी होत आहे. २०२० मध्ये १९% असलेला घरगुती बचतीचा दर २०२५ मध्ये १४% पर्यंत घसरला आहे.
• मानसिक ताण: कर्जाच्या ओझ्याखाली दबलेली तरुण पिढी मानसिक, सामाजिक आणि आर्थिक तणावाखाली जगत आहे.
• राष्ट्रीय अर्थव्यवस्थेला धोका: लोकांची वाढलेली खर्च करण्याची क्षमता ही कर्जाच्या जोरावर उभी आहे. जर बुडीत कर्जांचे प्रमाण असेच वाढत राहिले, तर त्याचा थेट फटका देशाच्या अर्थव्यवस्थेला बसू शकतो.

उपाय काय?

या गंभीर समस्येवर दीर्घकालीन आणि अल्पकालीन उपाययोजना करणे आवश्यक आहे. पण सर्वात महत्त्वाचा उपाय वैयक्तिक पातळीवर सुरू होतो.

“बाय नाऊ, पे लेटर” (Buy Now, Pay Later) ऐवजी “आता बचत करा, उत्तम जगा” (Save Now, Live Better) हा दृष्टिकोन स्वीकारण्याची वेळ आली आहे. अनावश्यक खर्च टाळणे, उत्पन्नाचे नवे स्रोत शोधणे आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे आर्थिक नियोजन करणे ही काळाची गरज आहे. अन्यथा, क्रेडिट कार्डचे हे मायाजाल अनेकांच्या स्वप्नांना कर्जाच्या खाईत लोटल्याशिवाय राहणार नाही.